O Territorio
Como é a Reserva da Biosfera Área de Allariz?
A Reserva da Biosfera Área de Allariz ten unha superficie de 21.356,10 ha repartida nos 4 concellos que a forman: A Bola, Allariz, Rairiz de Veiga e Vilar de Santos. Os principais usuarios da Reserva son as poboacións urbanas e rurais dos termos municipais que a forman. En total, dentro da Reserva da Biosfera viven 9.667 persoas (datos de 2022). O reparto territorial destas persoas faise polas distintas zonas núcleo, tampón e transición, agrupando esta última entre o 90% e 95% do total. Na zona núcleo vive menos do 5% e na zona tampón entre o 5% e o 8%.
Esta Reserva é unha das mellores unidades xeográficas e paisaxísticas conformadas de toda Galicia, ubicada no Noroeste da Península Ibérica. Ten unha altitude media de 600 metros por onde discorre o río Limia e rodeada dun borde montañoso do que destacada na súa parte norte o macizo granítico de Allariz, polo que discorre encaixado o río Arnoia.
O territorio da Reserva ten unha gran importancia bioxeográfica debido á riqueza e variedade de hábitats que se atopan nel. Isto permite a existencia dunha alta diversidade florística e faunística, con especies de Interese Comunitario ou consideradas en perigo de extinción a nivel estatal ou autonómico.
Na Reserva da Biosfera tamén foron moi importantes os humidais, xa que durante o Pleistoceno e o Holoceno estivo cuberta por eles. Entre estes humidais destaca a Lagoa de Antela, o medio lacunar máis extenso do Norte da Península e que foi desecado na década de 1960 e que na actualidade forma un paisaxe de liñas horizontais cunha altitude media de 600 metros.
Os organismos públicos poñen en marcha diversas iniciativas para o desenvolvemento económico para a creación de emprego, sobre todo rural, e por iso a Reserva foi incluída en programas de Desenvolvemento Rural.
Historia do Territorio
Ao longo dos tempos, os habitantes destas terras foron tecendo unha historia común, formando parte dun mesmo territorio e mantendo entre si estreitas relacións. Non podemos esquecer que ata ben avanzada a Idade Media, Allariz, Vilar de Santos, Rairiz de Veiga, A Bola e mesmo Celanova, formaban parte dunha mesma entidade territorial que os historiadores dan en chamar A LIMIA e da que Allariz foi a vila máis importante.
Cómpre salientar que o que hoxe coñecemos como límites entre os diferentes termos municipais non existiron ata mediados do século XIX, pois os concellos como institucións locais ou as provincias como divisións territoriais non foron creados ata o 1833.
Do século IV Antes de Cristo ata o V Despois de Cristo
Os núcleos que hoxe denominamos CASTROS son os primeiros asentamentos coñecidos utilizados polas persoas para se agruparen; alí viven ata a chegada dos romanos que reordenan a poboación creando as primeiras VILLAE. Nestas, a agricultura consolídase como a actividade económica principal, pois os romanos aproveitan a fertilidade do terreo espallando o cultivo de cereais como o trigo e o centeo. Contribuíron asemade á expansión do castiñeiro e do carballo, árbore que cos séculos chegará a ser símbolo da Galiza.
Os romanos construíron as calzadas ou VIAS; a máis importante neste territorio, a Vía XVIII, unía Braga con Astorga, dous centros do poder galaico naquela altura. Desta vía saían outras secundarias; aínda que hoxe sexa difícil recoñecer o seu trazado, no debuxo apúntase unha das moitas posibilidades.
O dominio romano termina cando se instalan os suevos no noso territorio, despois de estes asinaren un acordo de paz cos romanos que lles permite facerse coas terras e o poder como novos amos do país.
Do século VI ata o XV
Séculos máis tarde,coa chegada da evanxelización, a organización do territorio é artellada nos concilios e neles créase a figura da PARROQUIA, que aínda hoxe empregamos. Desta época son as vilas (herdeiras das “villae” romanas), os vilares e vilariños, nomes cos que se designaban as porcións de terra que os reis brindaban aos señores para que nelas exercesen o seu poder tornándoas explotacións agrarias, e que deron lugar ás actuais aldeas e poboacións.
Igrexa e nobreza reparten o territorio e exercen o poder político e económico sobre a numerosa poboación labrega: O Mosteiro de Celanova desempeña un papel fundamental como propietario da terra e centro de irradiación cultural, impulsando a agricultura e a reoboación desde pequenos cenobios que del dependen, como o de San Munio, Santo André, San Trocado, San Martiño ou Amiadoso.
É designada entón Vila Real, sendo residencia de reis e nobres nunha época de esplendor e apoxeo cultural, da que tamén formou parte a colonia xudía, xerme de artesáns e de oficios como curtidores ou teceláns. Porén, os excesos de poder de certos nobres dan lugar no século XV ás Revoltas Irmandiñas encabezadas por artesáns, homes libres da vila e pequenos propietarios de terras que, xunto cunha maioría labrega, rebélanse en contra do poder detentado pola vella nobreza e parte do clero.
Do século XVI ao século XIX
Como consecuencia das loitas de poder pola posesión do territorio, van xurdindo límites, xurisdicións e señoríos, intensificándose o carácter da zona como fronteira e de encrucillada de camiños e conformándose un sistema feudal que se mantivo desde a Idade Media e durante o Antigo Réxime ata a súa abolición no século XIX.
A súa célula básica foi a XURISDICIÓN, un territorio de límites precisos, sometido ao poder dun señor, laico ou eclesiástico. Este poder incluía a administración de xustiza, o recrutamento ou a capacidade normativa que regulamentaba aspectos da vida cotiá, como pesos e medidas, salubridade, moral, etc. A propiedade da terra en mans duns poucos e o ríxido control económico que estes exercían desde PAZOS e “Casas Grandes” a través de foros e arrendamentos, fai que a meirande parte dos labregos estean ferreamente sometidos ao seu señor, aínda que tamén comezan xa a aparecer pequenos propietarios que non dependen de ninguén, normalmente con algún oficio artesán.
Chegan desde América, a partir do século XVIII, novos cultivos como o millo e a pataca, que favorecen o desenvolvemento da agricultura e o espectacular crecemento da poboación. As FEIRAS medran e consolídanse,constituíndo a base do comercio naquela altura. Mais, infelizmente, este desenvolvemento agrario non foi acompañado pola zación dos oficios artesanais, como no resto de Europa, pois a burguesía galega non foi quen de promover un proceso de industrialización e a partir do século XIX comeza o fenómeno da emigración que ha influír decisivamente na demografía do territorio e no seu desenvolvemento posterior.
Desde 1836, o territorio queda configurado como o coñecemos hoxe en día, dividido en provincias; nese ano nacen como administracións locais os Concellos de Allariz, Rairiz de Veiga, Vilar de Santos e A Bola. Esta nova organización foi inspirada polos ideais da Ilustración e a Revolución francesa aínda que non foi o único cambio na época, xa que comeza entón un período longo coñecido como DESAMORTIZACION, iniciado polo Estado, a través do cal se subastan públicamente terras e bens non produtivos en poder da Igrexa e dos nobres coa finalidade de favorecer a creación dunha clase media de pequenos propietarios. Neste territorio afecta especialmente aos mosteiros de Celanova e ao convento de Santa Clara en Allariz, así como a Trandeiras e Oseira, con grande poder sobre esta área. O proceso non finaliza en Galicia ata ben entrado o século XX, cando grazas a presións e mobilizacións das organizacións agrarias en contra do sistema foral e do caciquismo, a propiedade da terra pasa definitivamente a mans dos labregos. Este movemento popular e labrego é coñecido como AGRARISMO.
O século XX ata a actualidade
As primeiras décadas do século XX foron duras pois o agro estaba sumido nunha profunda crise e moitos optaron por emigrar, e non deixaron de facelo ata finais do século. Primeiro a América e logo a países máis desenvolvidos da Europa ou cidades grandes en áreas como Euskadi ou Cataluña. Isto deu lugar a unha despoboación gradual pero continua dos núcleos rurais que chega ata hoxe.
En 1931 os habitantes saúdan a chegada da II República coa esperanza de que consiga mellorar a súa situación; realízase un esforzo importante para incentivar a educación e a cultura entre a poboación, especialmente a través da creación de escolas e bibliotecas. Asemade, xurde con forza o nacionalismo. En Galicia apróbase o Estatuto de Autonomía no 1936 pero non se chega a aplicar pois o estourido da Guerra, acaba por paralizar o proceso.
O Golpe de estado encabezado polo Xeneral Franco deu lugar a esta sangrenta Guerra Civil desde 1936 a 1939. Os anos de Posguerra e a dictadura franquista, imposta desde a finalización da contenda, non fan máis que prolongar a situación de escasez e atraso. Impóñense as cartillas de racionamento e nace o “estraperlo”.
O ano 1942 foi especialmente desgraciado, sendo coñecido como “ano da fame” e recordado aínda hoxe con profunda dor na Limia, pola perda das colleitas de cereal a causa da sequía e consecuente carestía do pan, alimento básico para a subsistencia. O mercado negro garantiu nestes anos un abastecemento de produtos, permitindo o enriquecemento de determinados individuos, e por outro lado a supervivencia de moita xente.
Porén, en Allariz pequenas industrias familiares como os curtidos ou os muíños fariñeiros, viven momentos de prosperidade ata a década dos 60, cando o Exército deixa de comprar aquí, debido á escasa competitividade dunha industria que non conseguiu modernizar as instalacións, así como a chegada de produto manufacturado e materia prima de fóra que conduce á decadencia e peche dos negocios.
Neste mesmo momento, o Goberno Franquista decide a desecación da lagoa de Antela dentro dos chamados “Planes de Desarrollo” que lonxe de mellorar a situación, acaban cun dos lugares de máis alto valor ecolóxico de Galicia.
A partir destes anos non toda a área da Reserva tomará o mesmo camiño, pois mentres a vila de Allariz parece durmir un profundo sono que mantén intacto o seu valioso patrimonio arquitectónico durante décadas, e grazas ao cal experimentará nos anos 90 un vigoroso renacemento, os concellos da comarca da Limia comezan unha andadura cara á mellora das súas explotacións agrarias, valéndose dos cartos que envían os emigrantes. Son tempos nos que a proliferación do cultivo da pataca proporciona importantes ingresos aos agricultores, o que leva anos máis tarde á realización da Concentración Parcelaria.
Aínda sabendo que este proceso requeriría dunha análise máis profunda, e sin negar os desastrosos efectos do monocultivo da pataca sobre a paisaxe e o futuro agrario da zona, non podemos deixar de recoñecer que nestas décadas a poboación destes concellos puido, por primeira vez na historia, mellorar o seu nivel de vida e aumentar as súas rendas.